Μία βιβλιογραφική ανασκόπηση για τις κυψέλες παρατήρησης.

Η κοινωνία των μελισσών από την αρχαιότητα έθετε διάφορα ερωτήματα, στα οποία ο άνθρωπος δεν ήταν σε θέση να βρει απαντήσεις. Στην προσπάθεια του λοιπόν να βρει αυτές τις απαντήσεις προσέφυγε στη χρήση κυψελών που επέτρεπαν σε μικρό ή μεγαλύτερο βαθμό την παρατήρηση του κόσμου των μελισσών. Στην Ελλάδα η χρήση των κυψελών αυτών αναφέρεται ότι ξεκινάει από την ελληνιστική περίοδο και πιθανώς από την μινωική εποχή και πλέον η χρήση τους είναι πολύ ενδιαφέρουσα και αυτό επειδή είναι ένα από τα βασικά ερευνητικά και εκπαιδευτικά εργαλεία στη μελισσοκομία.

Μία κυψέλη παρατήρησης αποτελεί ένα περιβάλλον όπου η αποικία των μελισσών κατασκευάζει τις κηρήθρες της κυψέλης ανάμεσα σε γυάλινες επιφάνειες, αφήνοντας χώρο ανάμεσα στο γυαλί και στην κυψέλη για την ελεύθερη κίνηση των μελισσών. Έτσι, όλες οι μέλισσες της αποικίας και οι δραστηριότητες τους είναι μόνιμα εκτεθειμένες στα μάτια του παρατηρητή, ερευνητή, σπουδαστή ή μελισσοκόμου (Seeley, 2010). Σε μια κυψέλη παρατήρησης μπορούμε να:

Μελετήσουμε τη δομή και την οργάνωση των αποικιών των μελισσών.
Δούμε διαφορετικές κάστες μελισσών και τα καθήκοντά τους μέσα στην κυψέλη.
Παρακολουθήσουμε την ανάπτυξη των προνυμφών μελισσών.
Παρακολουθήσουμε την κατασκευή κηρήθρας και την παραγωγή και αποθήκευση μελιού.
Παρατηρήσουμε την επικοινωνία τους με τους χορούς τους .

Επιπροσθέτως, η κυψέλη παρατήρησης αποτελεί μια λεπτομερή και συνάμα ακίνδυνη ζωοτομία της αποικίας, ενώ η παρατήρηση και καταγραφή των εσωτερικών διεργασιών της αποικίας είναι άμεση και μη παρεμβατική. Επίσης, στις μέλισσες δύναται να τοποθετήσουμε μεμονωμένες διακριτές σημάνσεις, ώστε η παρατήρηση των διεργασιών να λαμβάνει χώρα σε επίπεδο της μοναδιαίας σεσημασμένης μέλισσας (Seeley, 1995). Γενικότερα υπάρχουν πολλές παραλλαγές στον σχεδιασμό της κυψέλης ανάλογα με τη δυναμικότητα των αποικιών για τις οποίες προορίζονται, ωστόσο μια κυψέλη παρατήρησης ουσιαστικά αποτελεί ένα κινητό πλαίσιο που εσωκλείει μία ή περισσότερες κηρήθρες τοποθετημένες κάθετα στο εσωτερικό του, πίσω από διαφανές διαχωριστικό που κατασκευάζεται από γυαλί ή θερμοπλαστικό. Οι κηρήθρες βρίσκονται σε τέτοια διάταξη ώστε μόνο οι πλευρές των πλαισίων να γειτνιάζουν και όχι η επιφάνεια των κηρήθρων όπως στις εμπορικές κυψέλες. Οι μέλισσες είναι συμπεριφορικά ευέλικτες και δέχονται αυτό το άτυπο σχήμα αποικίας εφόσον η βασίλισσα έχει επαρκή χώρο για να ωοτοκεί, οι εργάτριες να δραστηριοποιούνται στην τροφοσυλλογή και η θερμοκρασία να διατηρείται σε επιθυμητά επίπεδα (Scheiner et al, 2013) . Οι κυψέλες παρατήρησης αποτελούν ένα από τα πιο σημαντικά εργαλεία στους τομείς της έρευνας και θεωρητικής εκπαίδευσης στη μελισσοκομία, ενώ ταυτόχρονα στα πλαίσια της πρακτικής και εμπορικής δραστηριότητας της μελισσοκομίας προσφέρουν χρήσιμες δυνατότητες στον μελισσοκόμο.

Αναφορές σε κυψέλες που επιτρέπουν την παρακολούθηση των δραστηριοτήτων των μελισσών μιας αποικίας, χρονολογούνται από το 17^ο αιώνα (Showler, 1987). Ο Rosch ήταν από τους πρώτους μελετητές της συμπεριφοράς των μελισσών που χρησιμοποίησε κυψέλη παρατήρησης (Rosch 1925 in Scheiner et al., 2013). Μέχρι σήμερα έχουν κατασκευαστεί και χρησιμοποιηθεί με παραλλαγές από πληθώρα ερευνητών ( Von Frisch, 1950, Lindauer, 1952, Lindauer & Watkin, 1953, Visscher and Seeley, 1982, Michelsen, Kirchner & Lindauer, 1986, Nieh & Tautz, 2000, Biesmeijer & Seeley, 2005, Ohasi et al., 2009, Zhang et al., 2020, Ai & Takahashi, 2021).

Σε ερευνητικά πλαίσια, οι κυψέλες παρατήρησης έχουν χρησιμοποιηθεί ανάμεσα σε άλλα θέματα, για τη μελέτη των χωρών των μελιτοφόρων μελισσών, την αντίδραση σε ασθένειες, την ανταλλαγή τροφής μεταξύ ατόμων της κυψέλης, τη θερμορύθμιση, τον ηλικιακό πολυμερισμό, την επίδραση των εντομοκτόνων στη συμπεριφορά τους καθώς και την έρευνα της ηχοακουστικής επικοινωνίας των μελισσών. Για έρευνες που απαιτούν μια αποικία κανονικού μεγέθους, χρησιμοποιούνται μεγάλες κυψέλες παρατήρησης με μακριά πλαίσια κηρήθρων (συνήθως τέσσερα) που υποστηρίζουν πληθυσμούς που φτάνουν τις 20.000 μέλισσες. Ωστόσο, αυτές οι κυψέλες δεν ανοίγουν, ούτε μετακινούνται εύκολα ώστε σε περιπτώσεις που κρίνεται δόκιμο, προτιμάται η χρήση μικρότερων κυψελών που υποστηρίζουν πληθυσμούς περίπου 4.000 μέλισσών. Δεν υπάρχουν ενδείξεις ότι προκύπτουν ασυνήθιστες συμπεριφορές σε πληθυσμούς τέτοιου μεγέθους, ενώ δεν είναι ασύνηθες οι πληθυσμοί πολλών αποικιών να μειώνονται σε αυτά τα επίπεδα μέχρι το τέλος του χειμώνα (Seeley, 1995). Οι κυψέλες παρατήρησης μπορούν να καταταγούν σε 2 κατηγορίες: σε αυτές που επιτρέπουν την παρατήρηση χωρίς να απαιτείται άνοιγμα της κυψέλης και μετακίνηση πλαισίων, οι οποίες είναι θα λέγαμε η κατεξοχήν κυψέλες παρατήρησης και σε αυτές που επιτρέπουν μεν την παρατήρηση αλλά ο παρατηρητής θα πρέπει να ανοίξει την κυψέλη και να μετακινήσει κηρήθρες.

Οι κυψέλες παρατήρησης δύναται να είναι προσωρινές ή μόνιμες. Οι προσωρινές περιέχουν λίγα πλαίσια κηρήθρων, πρέπει να είναι κινητές και να μεταφέρονται εύκολα και είναι συνήθως κλειστού τύπου. Χρησιμοποιούνται κυρίως για εκπαιδευτικούς σκοπούς ή εμπορικές επιδείξεις, ενώ οι κηρήθρες επιστρέφουν στην μόνιμη αποικία μετά το πέρας της σύντομης χρήσης τους. Οι μόνιμες κυψέλες, είναι ανοιχτού τύπου δηλαδή οι μέλισσες εισέρχονται και εξέρχονται ελεύθερα από την κυψέλη μέσω διόδου, ενώ είναι συνήθως ακίνητες και μεγαλύτερες σε μέγεθος αφού περιέχουν τέσσερα ή περισσότερα πλαίσια κηρήθρων (Hall, Ellis & Sanford, 2021).

Ιδιαίτερη σημασία έχει το σημείο τοποθέτησης της κυψέλης παρατήρησης. Η απευθείας έκθεση της διάφανης επιφάνειας της στο ηλιακό φως, προκαλεί υπερθέρμανση της κυψέλης. Το άμεσο ηλιακό φως, προκαλεί σύγχυση στις τροφοσυλλέκτριες που προσπαθούν να εξέλθουν από την κυψέλη, έλκοντας αυτές προς τις διάφανες επιφάνειες και ουσιαστικά εγκλωβίζοντας τις εργάτριες εκεί, εμποδίζοντας την εύρεση της κανονικής εξόδου από την κυψέλη. Συνεπώς, το σημείο τοποθέτησης της κυψέλης ιδανικά είναι ένας κλειστός, στεγαζόμενος χώρος που προσφέρει προφύλαξη από τις άμεσες καιρικές συνθήκες, επιτρέπει την έλευση διάχυτου φωτός και επιτρέπει την άνετη εργασία του ερευνητή στο χώρο. Η κυψέλη παρατήρησης θα πρέπει να είναι προσαρτημένη σε σταθερό σημείο για την αποφυγή της διατάραξης ή πτώσης της αποικίας, ενώ η είσοδος της κυψέλης να τοποθετείται μακριά από σημεία κίνησης και δραστηριότητας για την αποφυγή ενοχλήσεων και συγκρούσεων (Seeley, 1995).

Η κυψέλη παρατήρησης που κατασκευάσαμε για το έργο…

Επί του παρόντος υπάρχουν πολλοί τύποι μόνιμων και κινητών κυψελών παρατήρησης και διατίθενται από προμηθευτές μελισσοκομικών ειδών. Υπάρχουν επίσης διαθέσιμα σχέδια για αυτούς που επιθυμούν να κατασκευάσουν τη δική τους κυψέλη παρατήρησης. Ένα πολύ απλό και οικονομικό σχέδιο για μια φορητή κυψέλη παρατήρησης του ενός πλαισίου που μπορεί να χρησιμοποιηθεί για διάφορους σκοπούς όπως αναφέρθηκε παραπάνω, έχει σχεδιαστεί από τον Dr. James E. Tew με το Cooperative Extension System, Auburn και το πανεπιστήμιο του Ohio State. Αυτό το σχέδιο μπορεί να τροποποιηθεί και να κατασκευαστεί μια ημί-μόνιμη κυψέλη παρατήρησης περισσοτέρων του ενός πλαισίου.

Για το συγκεκριμένο έργο χρησιμοποιήθηκε το συγκεκριμένο μοντέλο και κατασκευάστηκε εκ νέου μία κυψέλη παρατήρησης (εικόνα 1) με τις εξής προδιαγραφές:

Ξύλινη, σταθερή και πλατιά βάση που επιτρέπει στις μέλισσες να την χρησιμοποιούν σαν διάδρομο για την είσοδο και την έξοδο τους.
Περιέχει 3 πλαίσια.
Καλυμμένες πλευρές με plexiglass.
Το κενό ανάμεσα στο plexiglass και στο πλαίσιο είναι γύρω στα 13,25 cm, απόσταση απαραίτητη για την εύρυθμη λειτουργία του πληθυσμού.

Εικόνα 1. Η Κυψέλη Παρατήρησης που κατασκευάστηκε για το έργο.